Mogućnost izbora mora da postoji (2)
Program zagraničnih filmova sa italijanske i jugoslovenske strane 1946 – 1960. Uvodna prisećanja fimskog stvaraoca Nikole Lorencina
Tema ciklusa „Istra i mi“ ili „Vogliamo vivere! Hoćemo živjeti“ u organizaciji Centra za kulturnu dekontaminaciju je sećanje na Tršćansku krizu, odnosno višegodišnji spor Jugoslavije i Italije oko teritorije Trsta, Gorice i Istre nakon Drugog svetskog rata. Program će sadržati projekciju zagraničnih filmova sa italijanske i jugoslovenske strane u periodu od 1946. do 1960. kada se borba za teritoriju odvijala, ne puškama i topovima, već filmskim ostvarenjima.
U sklopu programa (drugi deo u sredu, 22. maja u prostorijama CZDK) biće emitovano četiri filma i izveštaji Filmskih novosti iz Trsta u periodu od 1946. do 1948.
Biće prikazan dokumentarac „Rijeka u obnovi“, Branka Marjanovića i Fedora Hanžekovića, koji je sniman odmah posle rata 1946., dokumentarni film „Istina o Puli“, Koste Hlavatija, koji je krišom sniman iz pulskih ustanova 1947. u trenutku odlaska anglo-američkih vlasti iz Istre i prepuštanja Trsta Italijanima i dokumentarni zapis „Pulski filmski festival“ iz 1956. godine.
Uz dokumentarne filmove biće prikazan i jedan igrani, „Poslednji dan“ iz 1952, scenariste Oskara Daviča i reditelja Vladimira Pogačića. (videti „Rat filmovima“ u okviru dole)
Gost urednik programa reditelj Nikola Lorenci uvodnom rečju opisuje kako je kriza izgledala običnom građaninu Jugoslavije:
„Kako dalje u mirnome dobu živeti bez – rata?
Gotovo – nikako: u Trijestu, Puli, Istri…nemiri. Godina je 1946. A rat još – traje! Ne kao doskorašnji, ali nema mira, niti dogovora, samo Englezi i Amerikanci mogu s konja i s puškama na gotovs zadržati nemirne titine i širikole (one što grmoglasno pevaju Širi kolo, joj širi kolo…): svaka je prilika da se okupe i suprotstave snage. I povod za sukob: u Puli 3. januara 1947. ginu mlinari, u Trstu sukobi i žrtve za Božić… A, mislimo: Trst je naš… iz Istre odlaze domaći, autohtoni – vele – Talijani, iz Trsta – Slovenci…
Granice se uskoro zatvaraju: straža na kopnu i moru. Sa strane Jugoslavije tzv. optanti, Talijani koji nisu na vreme optirali i prešli u Italiju, sada svakodnevno beže, noću preko šume, danju i preko – mora…“ (videti tekst „Rat je poša ća, a granica još – nema“ u okvir dole).
Tršćanska kriza ušla je istoriju kao jedan od začetnih događaja Hladnog rata, epohe koja je obeležila posleratnu Evropu i svet. Značaj Trsta za kontinent dodatno opisuje i rečenica Vinstona Čerčila: „Od Šćećina na Baltiku do Trsta na Jadranskom moru spustila se gvozdena zavesa na kontinent.“ Sve iza te linije postala je sovjetska interesna sfera. Za Jugoslaviju i Italiju, Tršćanska kriza predstavljala je pozicioniranje na globalnoj političkoj sceni kao važnih političkih faktora. Upravo iz tog razloga u sećanju građana Jugoslavije ostalo je grčevito držanje za taj grad koje je povećavano i državnom propagandom, a upamćene su ostale i parole „Trst je naš“, „Neka znaju Talijani da Trst brane partizani“, „Armija je čvrsta, mi ne damo Trsta“, „Život damo, Trst ne damo“. Tenzije između dve države trajale su do 1954. godine, kada je Londonskim sporazumom odlučeno da Trst sa bližom okolinom postane deo Italije, a Istra pripadne Jugoslaviji. Nakon toga Trst postaje šoping destinacijaza Jugoslovene, a posle raspada Jugoslavije, samo grad u Italiji.
D. Prica
Nikola Lorencin: Rat je poša ća, a granica još – nema
„Kad se rat završio, ono u svibnju 1945. godine, rat se nije završio, jer: još nisu bile bačene one bombetine na Hirošimu i Nagasaki, i još su Amerikanci and Englezi čuvali ‘Slobodnu teritoriju Trsta’ sa bližom okolinom. Još nije bilo granice između dve države što tek nastaju: jedne, već u Jajcu začete i avnojevskom vidovitošću utvrđene (Demokratske Republike Jugoslavije, ili Federativne Narodne Republike Jugoslavije, skraćeno: Titove Jugoslavije), i druge, još postojeće Kraljevine Italije, izvojevane 1861. godine, u nastupu mira još pod malim kraljem Vitoriom Emanuilom Trećim kraljem Italije!“…
„Što dalje da vam rečen: rat je poša ća, a granica još – nema. Između nas i njih, ili – između njih i nas. Anglo-Ameri čuvaju, iz grada Trijesta, da se dvije susedne drzave ne bi zešće zavadile: svako na svoju bandu, između država utrpana je i jedna manja, kao – međudrzava: STT, Slobodna teritorija Trsta, i dve ‘zone’ razdvajanja: zona A i zona B (na jednoj strani Talijani, na drugoj – Titini. Ponekad smo ih zvali – ‘Širikoli’, jer su stalno pevali: ‘Širi kolo, joj širi kolo’..!). Stanje: ni rata, ni mira. Ni granice, ni puta – jednih k drugima, i – natrag. A Titini hoće granicu – otraga Trsta, u Juliju Veneciju da ode granični kamen. I Talijani bi, prije neg 1946. plebiscitom ne smaknu Kraljevinu, granice više – na drugu stranu: prema Istri, Puli, ni Fijume nije daleko… Što sad: ni rat, ni mir, ni granice, ni države: kakva je to država bez – vidljivih granica? I svi stoje i šute, čekaju i gledaju – kako će se granice povući, ili novi rat opet škopijati! Moj otac ide agitovati u Istru: Hoćemo Titovu Istru! Titini i Širikoli su na okupu…“
Kako dalje u mirnome dobu živeti bez – rata?
Gotovo – nikako: u Trijestu, Puli, Istri…nemiri. Godina je 1946. A rat još – traje! Ne kao doskorašnji, ali nema mira, niti dogovora, samo Englezi i Amerikanci mogu s konja i s puškama na gotovs zadržati nemirne titine i širikole (one što grmoglasno pevaju Širi kolo, joj širi kolo…): svaka je prilika da se okupe i suprotstave snage. I povod za sukob: u Puli 3. januara 1947. ginu mlinari, u Trstu sukobi i žrtve za Božić…A, mislimo: Trst je naš.
Ni međudržavni dogovori (kao onaj u Parizu, 1946.), ni prve granične linije (Jugoslavija ostala bez krajeva i gradova: Kopar, Buje…), više ne pomažu: iz Istre odlaze domaći, autohtoni – vele – Talijani, iz Trsta – Slovenci… Granice se uskoro zatvaraju: straža na kopnu i moru. Sa strane Jugoslavije tzv. optanti, Talijani koji nisu na vreme optirali i prešli u Italiju, sada svakodnevno beže, noću preko šume, danju i preko – mora. Radio Venezia Giulia svakodnevno obaveštava koji su prebjezi srećno došli u Trst, u Muggiu, u Monfalcone…Mi u Puli čekamo da se uskoro pojave u šimikama i na – vespi.
Tih prvih, poratnih godina, s obe strane granice čine se – provokacije: uz povik Trst je naš, Život damo – Trst ne damo, Beograd šalje svoje emisare na užareno tle – preko puta granice, u sudbonosni Grad Trijeste.
Godina je 1946:
Mladomir (kasnije okićen nadimkom: Puriša) Đorđević, perspektivan patijac, ilegalac i – nemetalac, odlazi inkognito u Ljubljanu, pa – preko grane: u Trst. Tamo ga, opet – inkognito – čeka snimatelj Edi Šelhauz…
Partijski i državni zadatak: snimiti naše u Trstu koji viču:
Vogliamo vivere, tj. Hoćemo živjeti!
***
(odlomci iz uvodnog prisećanja gosta urednika filmske serije)
Rođen 1940. godine u Jagodini, Lorencin se školovao u Beogradu i Puli, a diplomirao je na Filozofskom fakultetu (grupa za opštu književnost i teoriju) i na Akademiji za pozorište, radio, film i TV (filmska i tv režija, klasa prof. Aleksandra Petrovića) u Beogradu.
Profesionalno bavljenje filmom započeo je kao asistent na projektima Aleksandra Saše Petrovića i, uporedo, radom na vlastitim filmskim i televizijskim filmovima.
Ostvario veliki dokumentaristički ili televizijski opus svih tv žanrova.
Snimio je veliki broj dokumentarnih, igranih, televizijskih filmova najčešće po sopstvenom scenariju.
Obrađuje filmske ‘stranice’ dokumentarnih, porodičnih i esejističkih beležaka ( od ciklusa ‘Luna rossa’ – pet jednočasovnih filmova o istarskoj porodici Lorencina…
Ciklus dugometražnih dokumentaraca ‘Luna rossa’ započeo je pre petnaestak godina i završio je pet jednočasovnih filmova (‘porodično petoknjižje’). Kroz život porodice i događaje u vremenima kroz koja su prolazili mnogi naraštaji rodonačelnika porodice, Mattea Lorenzina, prožimaju se sudbine istarskih iseljenika tokom dvadesetih godina minulog veka sa zbivanjima u svetu koja su ih, zapravo, neprekidno terala na seobe i stranstvovanja.
U samoj završnici rata, 30. aprila 1945. godine oko 3500 italijanskih dobrovoljaca je pokrenulo proteste i ulične borbe u Trstu. Sledećeg dana, 1. maja 1945. tenkovi Osme dalmatinske brigade u sastavu Četvrte jugoslovenske armije, pod komandom Petra Drapšina je ušla u Trst. Slobodna teritorija Trsta osnovana je 10. februara 1947. godine, nakon potpisivanja mirovnog ugovora u Parizu, kako bi se rešio problem ovog, tada višeetničkog i višejezičnog područja. Postojala je Zona A pod kontrolom anglo-amerikanaca i Zona B, pod kontrolom Jugoslavije.
Kriza je kulminirala 1953, a tenzije su trajale do 1954, kada je Istra pripala Jugoslaviji, a Trst sa bližom okolinom Italiji.
Granični spor Jugoslavije s Italijom rešen je Osimskim sporazumima 1975.
Trst je posle postao jugoslovenska šoping destinacija, Farmerke na pijaci Ponte Roso i ostalo. Posle raspada Jugoslavije 1990-ih jedan deo zone B je pripao Sloveniji, a drugi Hrvatskoj.
Posleratna drama, prvi posleratni špijunski film
Sniman u Labinu, Rapcu, Raši
Režija: Vladimir Pogačić
Kratak sadržaj: Špijunsku i sabotersku aktivnost bivšeg gestapovca pomaže grupa nezadovoljnika novim poretkom u Jugoslaviji. Organi UDB-e otkrivaju njihovu aktivnost i saboterske akcije bivaju sprečene, a bivši gestapovac, Vili Kolb, uhapšen.
Producent: Avala Film
Scenario: Oskar Davičo
Snimatelj: Vladeta Lukić
Scenografija: Nikola Radanović
Montaža: Milada Rajšić – Levi
Tehnika: Standard, crno-beli
Prvo prikazivanje: 5.9.1951.
Glumci:
Karlo Bulić
Ljubiša Jovanović
Marija Crnobori
Mirko Milisavljević
Severin Bijelić
Sonja Hlebš
Strahinja Petrović
Tito Strozzi
Zoran Ristanović
BOLNI GRAD: „La citta’dolente“ (1947)
Centar za kulturnu dekontaminaciju prikazao je 29. aprila prvi deo filmskog ciklusa „Istra i mi“ koji, u izboru gosta-urednika Nikole Lorencina, govori o posleratnom periodu kada su topovi i puške utihnuli, ali je na delu bila farsična borba filmovima i sa italijanske i sa jugoslovenske strane. Drugi deo projekcija se odvija u sredu 22. maja.
U izboru Lorencina, prvi deo ciklusa „Istra i mi“ ili „Vogliamo vivere! Hoćemo živeti!“, obuhvata dokumentarni italijanski film „Addio, Pola“ (Zbogom, Pulo) iz 1948. godine, koji predstavlja neposredni filmski zapis o odlasku meštana Pule, starosedelaca italijanskog porekla koji „optiraju“ – emigriraju u Italiju.
Dokumentarni film „Obećana zemlja“ (1972) iz TV ciklusa „Neobavezno“ (urednik: Zora Korać), snimljen prema scenariju i u režiji Lorencina, govori o propadanju napuštenih istarskih gradova posle „optiranja“ Italijana.
Tu je igrani film „La citta’dolente“ (1947) Marija Bonara (Bonnard), među čijim je scenaristima bio i slavni Federiko Felini (Fellini).
U drugom delu ciklusa, Filmske novosti kao svedočanstva vremena – izveštavaju iz Trsta, Pule, Istre: 1946 – 1948:
Filmske novosti br. 29, 1946: šesta storija: Demonstracije u Trstu povodom fašističkih zločina u Škednju
Filmske novosti br 89, 1947: druga storija: Priključenje Slovenačkog primorja
Filmske novosti br 102, 1947: druga storija: Izbori u Puli
Posebni materijali, nisu u sastavu F.N: Božić u Trstu, radna kopija, bez tona, 33 m
Posebni materijali; Sahrana žrtava civilne policije u Puli, 32 m
Filmske novosti br. 110: Vesti iz Trsta, prva storija. radnički miting.
Filmske novosti br. 89? 1947: Vesti iz Trsta: Sahrana Boleslava Planinškega, druga storija.
Dokumentarac: RIJEKA U OBNOVI Režija: Branko Marjanović i Fedor Hanžeković.
Snimano odmah posle rata, 1946: posleratni dani u razrušenom gradu…
Dokumentarac: ISTINA O PULI Režija: Kosta Hlavaty, sc: Josip Kirigin, Zvane Črnja. Film sniman kriomice, iz pulskih stanova, 1947. u trenutku odlaska anglo-američkih vlasti iz Istre i prepuštanje Trsta Italiji…
Igrani, dugometražni: POSLEDNJI DAN, 1952. Scenario: Oskar Davičo, režija: Vladimir Pogačić. Snimano u Labinu, Rapcu, Raši…
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve
