Pucanj u ponoć

U toku je jubilej četiri veka od rođenja bravuroznog holandskog slikara Rembranta van Rijna (1606–1669). Muzejskim i turističkim punktovima u Amsterdamu pridružilo se i oštroumno redefinisanje jednog od najpoznatijih naslikanih prizora. Alibi stare umetničke veštine, pored svih marketinških vizuelnih primera, tako je naglašen da razotkrije okrilje izopačenosti okružujućeg sveta. Od 2. juna, pa tokom kalendarskog leta, u Rijskmuzeju pruža se odvažan uvid u Rembrantovo, po formatu ali i po intrigantnosti najveće platno. Noćna straža, grupni portrtet koji predstavlja šesnaest figura gradskih velikaša koji su 1642. platili po sto guldena ne bi li stekli značajnije društveno istaknuće, pronosi i više od rezolutne kritiku neke davne realnosti. Zahvaljujući naslikanom prizoru, metež učesnika je predstava neuporedive prodornosti, od vrste koju može da iskazuje jedino velika umetnost.

Britanski reditelj i umetnik Piter Grinavej, nešto manje od decenije i žitelj Amsterdama, ponudio je integralnu dramatizaciju senzacije proistekle iz zaustavljenog trena Rembrantovih razmeštenih figura. Kroz višestruke uglove projektnih površina i animacije u ambijentu muzeja priređen je svedeni i nenametljiv tehnološki spektakl pokretne i ozvučene drame gestova, stavova i izraza pod različitim izvorima svetlosti. Koncepcija pozorišnog smeštanja posetilaca ka sekvenciranju poznate scene, sadrži, za istoriju umetnosti potisnutu poruku „Optužujem“, koju je, po priređivaču i piscu scenarija, slikar i namerio da prenese. Kao i sa drugim Grinavejevim pomno organizovanim ostvarenjima, bilo u filmovima ili izložbenim prostorima tokom poslednjih petnaest godina, fokusiranje minulih energija je indeks za razotkrivanje savremenih iskustava, prepletenih teskoba, i statističke međuuslovljenosti erotizma i nasilja iz enciklopedijskih formacija u delima kulture. Njegova avantura pisanja, likovnog rada i proizvodnje filma, opere ili kreiranja ambijenta pomerala se u jeku testiranja izdržljivosti sistema globalne kulture, zaobilazeći modne izmene, i naglašavajući poziciju istinskog istraživača.

I mada je osobeni ironijski naboj besprekorne pripovesti i vizuelnog jedinstva već duže predmet nekoliko monografija, zbornika i akademskih skupova, Grinavejev kritički odnos prema istinskom dejstvu, po njemu odavno upokojenog medijuma filma, oličen je u nastojanju da se korišćenjem ikonografije, alfabeta ali i novijih sistema predstavljanja otvori manifest budućnosti za istinsku prodornost pokretnih slika odmičućeg XXI veka.

Kretanja po pasažima naslikanih Rembrantovih figura i digitalno fiksiranih pokreta pojačavaju strukturu odnosa koji razgrađuju mirne i, vekovima prihvaćene konstante moći i suočenja sa trivijalnostima ljudske prirode, gramzivostima i podlošću, a sve po razradi scenarija gde je milicijska grupa svojevrsni „crnoruki“ i bestidni skup zaverenika.

DEONICE: Mada imenovana od engleskog osnivača Akademije Džošue Renoldsa u XVIII veku, kao Noćna straža, po formatu najveća (363×437 cm) Rembrantova slika, u svom je izvorniku opisana kao akcija: „Milicijska grupa Fransa Baninga Koka i poručnika Vilema van Rojtenburga se sprema da zamaršira.“ Stvaralac je odstupio od tipičnih prikaza dostojanstva ličnosti nekog od gradskih esnafa, upuštajući se prema uznemirujućoj sekvenci što vrvi rastrzanim pokretima i verno zajapurenim licima pod izmenjivim jačinama svetlosti.

Status posmatrača, a što je povod i za postavku u Rijskmuzeju, zapravo je vremeplov ka odrazu turbulentnih prilika i nameta koji su se u kalvinističkoj Holandiji postavili u trgovačko-pljačkaškom isticanju premoći u kolonijalnim i uvedenim, bezmalo robovlasničkim dejstvima. Kapital je zastrujao u redistribuciji korupcije i nasilja, verskih mržnji i lokalizovanih krvoprolića. Identifikovana grupa komandujućih i sa antičkim šlemovima razmeštenih moćnijih građana, u celini i moćnim senkama predstavljeni učesnici podvrgnuti su i parodijskom pristupu, što mora da je odredilo traljavu završnicu slikareve biografije lančanim upropašćavanjima koja ga više nisu napustila. Zaplet je od rada na velikom naručenom platnu, gde je svako pozirao odvojen, tada i pokrenuo po Rembranta tragične posledice: gubitak imetka, status slobode, smrt žene Saskije i slične nedaće, što Grinavej uznosi prema zapletu otkrića da moći slikarevog uočavanja evidentiraju izvršen zločin. Ambijentalno raščlanjavanje filmičnih kadrova slike i kompjuterske animacije operativnih detalja pred publikom unose za gledaoce danas toliko naglašenu predstavu „realnog vremena“ po izboru i volji. Time je i otpočela priprema za snimanje filma koji će se, kao i postavka u Muzeju, zvati Noćno posmatranje, po istoimenom, upravo objavljenom scenariju kod pariskog izdavača Di voar. Posmatranje zatamnjene slike pruža i delove autobiografskog ili delić autoporteta, gde Rembrantovo lice zgranutog široko otvorenog oka skrivenog svedoka akcentuje dramu iz drugog plana. Registar figura je, međutim, sazvežđe odnosa: pognuta žena u sjajnom kostimu u suprotnom je smeru od muškaraca, isto tako nimalo slučajno držanje i senka ruke naslovnog „milicajca“ Baninga Koka prekriva međunožje svog poručnika, skriveni dobošari sudeluju uz prasak baruta iz muskete i to tik iza glava dva predvodnika, ali i okružujuće mesto naglavačke okrenute kokoši ritualnog jevrejskog žrtvovanja (kada se uzme u obzir raširena zajednica, kao i starozavetne teme kod Rembranta) što sve kombinuje simboliku detalja uz verno portretisane savremenike u dinamičnoj inscenaciji. Hitac u noćnoj straži je i dokaz da neko u tom času nepovratno strada, što se i pokazuje kao brutalni ishod zaverenika, nagomilanih moćnika sa otimačkim porivom i političkim pretenzijama.

Trag zločina možda i rasvetljen u kadru, poput Antonionijevog filma Uvećanje, pa i kod ranog Grinaveja u filmu Crtačev ugovor, upućuje ne samo na principe realnosti blizine filmske fikcije već i na mnoga današnja, iscrpljujuća, postforenzička rekonstruisanja dokumentarnih poprišta, i to na svim topografijama.

PRTLJAG: Razlikujući se od velikog broja čitanja u figurativnim zapletima današnje diplomatije, međunarodne trgovine i bilateralnih odnosa, aktuelni uvid u Rembrantove tajne predstavljanja raskrinkava kriminalističke varijante kupoprodajnih odnosa, podjarmljivanja i bezočnosti mnogih okružujućih vlasti. Zbog uvreženog slikarskog načela „bolje je ne znati, misliti što manje“ zaplet na „stražarenju“ uključuje neočigledne, ali umrežene afere što sežu do svojih psiholoških i mitskih, biblijskih uzroka. Lavež, eksplozivni prasak i povici kao saundtrek i skrivanje pogođenog ciljaju i nalaze se van dimenzija slikarske kompozicije. Sveprožimajući zatamnjeni prostor nije udaljen i od današnje kriptostvarnosti – podmuklih poslova, naftnih i narko-kartela, pa sve do ideje konačnog kraja materije i biologije u nuklearnom užasu. Grinavejev prethodni projekat Život u koferima otpočeo je samo uslovno istorijatom razotkrivanja kobnog elementa uranijuma, atomskim eksperimentima kao i vezama s nacističkim skrivanjem jevrejskog zlata na kraju Drugog svetskog rata. Ličnost te film-izložbe i postavki stalno dospeva u zatvore, i sa prtljagom različitih predmeta savladava svoje tamničare, ali i vlastite frustracije i uspomene u vlastitom sudbinskom zrenju pri okončavanju tokova napretka i ideje modernosti. U smislu demonstracije novog saznanja, slično kao i na svojoj slici Čas anatomije, Rembrant je, po Grinaveju, „Šerlok Holms“, ali i drski junak što razotkriva istinu krupnije zavere, gde se pored ubistva vodi i dinastička i verska politika Holandije prema Engleskoj. U postavci „noćnog posmatranja“ subverzija prostog uviđanja kretnji postavlja se kao duhovit čas anatomije u shvatanju pretnje, a sve u našim gledalačkim navigacijama i saznanjima kroz zle i apsurdne etape ljudske komedije, ma kako zabeležene, upamćene ili izmaštane. Izložba Night Watching je u toku u Rijskmuseum, Amsterdam; istoimenu knjigu Pitera Grinaveja objavio je Di voar (www.disvoir.com); filmska produkcija je u pripremi za proleće 2007. godine.