Mogućnost izbora mora da postoji (2)
Stalna postavka prikazuje istorijat SPC, od Stefana Nemanje i Svetog Save do novijih dana. Zbirka Muzeja SPC sadrži najvredniju kolekciju rukopisnih knjiga, zatim stare štampane knjige, tekstil, vrlo značajne bogoslužbene i crkvene predmete, ikone, slike...
Ikonopisačka dela u Muzeju SPC u Beogradu ubrajaju se u značajnu zbirku srpskih slikarskih ostvarenja od XV do XIX veka. Među najranija slikarska dela ubraja se ikona na kojoj je predstavljen Isus Hristos Svedržitelj, srpski rad iz XV veka.
Ikona sa predstavom Rođenja Bogorodice, nastala je koju deceniju docnije, a takođe je delo nepoznatog srpskog zografa.
Vremenu XVI, ili samom početku XVII veka pripada i ikona na kojoj je prikazana Bogorodica sa Hristom okružena starozavetnim prorocima, koja je nekada pripadala manastiru Krušedolu.
Značajnu celinu u Muzeju čine i ikone kritskih zografa s kraja XV, zatim iz XVI i XVII veka, i to: Hristos Pantokrator (Svedržitelj), Bogorodica Eleusa (Milostiva), Vaskrsenje Hristovo (Silazak u ad) i dela su koja svedoče o starom slikarstvu, ali i koja postupno nagoveštavaju nova slikarska viđenja. Najbolji primer tog postupnog prelaska ka novom, takozvanom italo-kritskom slikarstvu, pokazuje ikona na kojoj su prikazani Bogorodica sa Hristom, Sv. Jovanom kao dečakom i svetiteljem Nikolom, koja je nastala krajem XVI veka.
Ikona na kojoj je predstavljen Sv. Jovan Preteča (tipa kefaloforos – glavonosni) delo je Andreje Raičevića iz 1645. godine i rađeno je za beogradsko-sremskog mitropolita Hadži Ilariona. Stvaralaštvu Raičevića, više vremenski nego stilski, pripada i ikona srpskih despota iz porodice Brankovića na kojoj su prikazani vladika Maksim, majka Angelina i despoti Jovan i Stefan.
U Muzeju Srpske crkve nalazi se šest ikona sa predstavom Svete kuće Brankovića, a među njima je i ikona koju je 1753. godine izradio slikar Nikola Nešković.
Crkveni muzej poseduje i nekoliko ikona koje je radio zograf Ostoja Mrkojević, čije stvaralaštvo pripada samom kraju XVII veka. Jedna od najboljih ikona ovog zografa je ikona na kojoj je prikazano Vaznesenje proroka Ilije u ognjenim kolima na nebo (prema II knjizi o carevima, 2:11).
Iz sredine XVIII veka sačuvano je nekoliko ikona pop-Stanoja Popovića (sveštenika u Martincima), zografa, čije slikarstvo nagoveštava barokna stremljenja u crkvenom slikarstvu na području Karlovačke mitropolije.
U Muzeju postoji veliki broj ikona iz druge polovine XVIII veka čiji su autori: Nikola Nešković, Dimitrije Bačević, Stefan Tenecki, Grigorije Davidović Opšić, Teodor Dimitrijević Kračun, Teodor Češljar…
Ikonoslikarstvo XIX veka označili su svojim delima Grigorije Čalmanski, Hristifor i Živko Petrović, Aleksa Svilengaćin, Ilija Dimitrijević, Georgije Bakalović, Špiro Bocarić i drugi.
Na ova dela nadovezuju se ikonoslikarska ostvarenja Arse Teodorovića, Paje Jovanovića, Uroša Predića, pa sve do dela Bete Vukanović, Mila Milunovića i Jovana Bijelića, nastalih prvih decenija ovoga veka.
Zasebnu celinu predstavljaju ikone ruskih zografa, uglavnom iz druge polovine XVIII veka. Među pedesetak ruskih ikona posebno se izdvaja Bogorodica Tihvinska, sva u okovu, ukrašena dragim kamenjem, nastala u drugoj polovini XVIII veka. Iz istog vremena je i ikona na kojoj je prikazan Sv. Jovan Preteča. Ikona Polaganje časnog krsta, dar monahinje Sosane 1750. godine, značajna je zbog nekih folklornih detalja – narodne nošnje. Kalendarska ikona na kojoj su prikazani svi Sveti za svaki dan od meseca marta, do septembra, retka je ikonografska predstava u crkvenom slikarstvu XVIII veka.
Ovom vremenu pripada i ikona na kojoj je prikazan Sv. Jovan Krstitelj sa dva srpska svetitelja – Sv. Savom i Sv. Arsenijem – rad nepoznatog ruskog zografa. Među ruskim ikonografskim delima posebno se izdvajaju dve velike kompozicije na platnu – na jednom je Uspenije Bogorodice, a na drugom Polaganje Hrista u grob, iz 1750. godine, rad Jova Vasilijevića, ili njegovih učenika.
U Muzeju SPC nalazi se izvestan broj ikona grčkog porekla koje su se nekada nalazile u kapeli Sv. Save u Carigradu, a pripadaju periodu XVIII-XIX veka. Po svojim likovnim odlikama izdvajaju se dve ikone: Sv. Georgije i Sv. Dimitrije, obe s početka XVIII veka.
Poseban ikonografski tip predstavljaju ikone sa predstavom Bogorodice Esfigmeni, čiji se likovni sadržaj vezuje za događaj koji se odigrao u svetogorskom manastiru Esfigmenu.
Po nekim stilskim odlikama, ovim ikonama bliski su i neki radovi takozvane bokokotorske škole. Iz ove stilske grupacije posebno se izdvaja ikona na kojoj je naslikana Bogorodica sa Hristom i svetim Lukom, rad s početka XVII veka.
U rekonstruisanom Muzeju Srpske pravoslavne crkve (SPC), koji je za posetioce bio zatvoren od 2011. godine, u petak 31. maja 2013. otvorena je nova stalna postavka 250 eksponata, među kojima su Ikona Hrista Svedržitelja iz 15. veka, ručna kadionica iz 1654. godine, Pohvala svetom knezu Lazaru – rad monahinje Jefimije i panagijar beogradskog mitropolita hadži Ilariona… Najstariji izloženi eksponat je Dečansko apokrifno jevanđelje iz 13. veka, ali to nije najstariji predmet koji se nalazi u muzejskoj kolekciji.
Među eksponatima Muzeja Srpske pravoslavne crkve (SPC) u zgradi Patrijaršije nalaze se i oni nulte kategorije, kao što su plaštanica kralja Milutina (kraj 13. i početak 14. veka), odore svetog kneza Lazara, mitre Katarine Kantakuzine, pohvale monahinje Jefimije, povelje cara Dušana, kivota svetog Stefana Dečanskog iz 1343. godine, kao i povelje Vuka Brankovića.
Na otvaranju muzeja kome je 31. maja prisustvovao predsednik republike Tomislav Nikolič, ministar kulture Radoslav Petković, prestolonaslednik Aleksandar, i drugi, najveću pažnju izazvao je ogrtač (haljina) kneza Lazara urađen pre 1389. godine. Na njemu se nalaze heraldički znaci, lavovi u dvostrukom žakar-tkanju, a šlem sa volovskim rogovima stavljen je na dugme urađeno tehnikom emajla. Ovaj heraldički znak je zastupljen na novcu i pečatima kneza Lazara.
Muzej Srpske crkve poseduje dve zbirke rukopisnih i štampanih bogoslužbenih knjiga: prvu čini fond Crkvenog muzeja, a druga zbirka je iz Ostavine Radoslava Grujića – takođe u sastavu Muzeja. Muzej čuva Orfelinov Oktoih (Osmoglasnik) – prvu srpsku inkunabulu štampanu 1493/94. godine i prvu štampana knjigu u Beogradu – Beogradsko četvorojevanđelje iz 1552. godine, štampano u štampariji Trojana Gundulića, preko 700 rukopisa bogoslužbeno-bogoslovskih knjiga od XIII do kraja XVIII veka…
Među najranije rukopisne tekstove ubraja se dvadeset pergamentnih listova Aprakosnog Jevanđelja iz sredine XIII veka. Nešto docnije, krajem poslednje četvrtine XIII veka, nastalo je Četvorojevanđelje koje su prepisala, za jeromonaha Vasilija, dva pisara od kojih se jedan zvao Gerasima.
Besede Isaka Sirina je rukopis s kraja XIV veka. Iluminacija rukopisa podseća na persijske dekorativne motive.
Iz XV veka je Krušedolska Paleja sa Zonarinom Hronikom i Sintagma Matije Vlastara koju je 1453. godine prepisao đakon Damjan po nalogu zetskog episkopa kir Josifa. Lestvicu Jovana Lestvičnika prepisao je 1434. godine u Braničevu izvesni David, za vreme srpskog despota Đurđa Brankovića Smederevca i braničevskog mitropolita Savatija.
Za Đurđevog sina, despota Lazara, domestik Stefan prepisao je, između 1456. i 1458. godine, Žitije i Slovo Jovana Zlatousta. Po bogatstvu zastavica, iluminacije i ostalih likovnih ukrasa izdvajaju se dva Četvorojevanđelja iz XVI veka: jedno je prepisao pop Jovan iz Kratova 1580. godine, a drugo 1579. godine inok Nikanor u manastiru Remeti, za vreme igumana Zosima.
Među najstarije štampane knjige, pored cetinjskog Oktoiha, spada i Psaltir s posledovanjem štampan na Cetinju 1494. godine, u štampariji Đurđa Crnojevića, zatim Psaltir s posledovanjem iz štamparije Božidara Goraždanina, koga je 1521. godine štampao jeromonah Teodor Ljubavić. Gračanički Oktoih štampan je 1539. godine „povelenijem mitropolita Nikanora“.
Sačuvane su i mnogobrojne bogoslužbene knjige štampane u Mlecima, Moskvi, Rimniku i Beču. Posebnu vrednost predstavljaju knjige štampane u XVIII veku, među kojima se izdvaja Stematografija Hristofora Žefarovića iz 1741. godine i Kaligrafija Zaharija Orfelina izdata 1759. godine u Sremskim Karlovcima.
Jedan deo ovog fonda čini i veliki broj grčkih, ruskih, vlaških rukopisnih i štampanih knjiga. Rusko štampano Četvorojevanđelje iz 1751. godine izdvaja se zbog svojih dimenzija 50h71cm, i teško je 21kg.
U Muzeju SPC čuvaju se mnoge povelje, privilegije, sinđelije, diplome, među kojima su i povelja kralja Vukašina, cara Dušana, prepis povelje kneza Lazara – izdate manastiru Ravanici, despota Jovana Brankovića, zatim povelje vlaških vladara Konstantina Basarabe i Šerbana Kantakuzina i moldavskog vojvode Vasilija.
O vezama Srba i Rusa svedoče povelje ruskih careva Aleksandra Mihajloviča i Petra Velikog. Zasebnu celinu čine privilegije i dokumenta austrijskih vladara: cara Ferdinanda III, zatim Leopolda VI, Josifa II, carice Marije Terezije i Franje Josifa.
Jednu celinu čine i turska dokumenta izdavana fruškogorskim manastirima, uglavnom iz druge polovine XVI i kroz ceo XVII vek.
Arhivski fond Crkvenog muzeja je takođe bogat. U njemu se nalaze mnogobrojna originalna pisma srpskih patrijarha, mitropolita, episkopa, sveštenika i srpskih prvaka.
Izložene su kopije fresaka manastira, kopije slika državnih sabora i to Sabor Nemanjin u Crkvi Svetog Ahilija, Sabor Simeona Nemanje i kralja Stefana Uroša Drugog u Pećkoj patrijaršiji i Sabor Svetog Save iz Crkve Svetog Dimitrija u Pećkoj patrijaršiji.
Portreti patrijaraha, mitropolita, episkopa i uglednih ličnosti iz srpske prošlosti su dela naših najpoznatijih slikara Jakova Orfelina, Teodora Dimitrijevića Kračuna, Pavela Đurkovića, Uroša Predića, Paje Jovanovića i drugih.
Postoje tri osnovna izvora koja čine fond Muzeja: crkveno-umetnički predmeti koje su prikupili dr Lazar Mirković i dr Radoslav Grujić, zatim dragocenosti iz fruškogorskih manastira koje su opljačkane za vreme Drugog svetskog rata, a 1946. godine vraćene iz Zagreba u Beograd, i pokloni koje Crkveni muzej dobija od institucija i pojedinaca, poštovalaca ove ustanove. Ovaj poslednji izvor je stalan. Vrednosni predmeti i dalje obogaćuju fond Muzeja SPC u Beogradu. Teško je pobrojati sve one koji su poklonili dragocene predmete Crkvenom muzeju. Tako je, na primer, godine 1949. društvo „Karađorđe“ poklonilo Muzeju značajne vrednosti iz srpske prošlosti, jer je te godine ovo društvo prestalo da postoji. Sličan slučaj je i sa dragocenostima Srpske crkvene opštine u Carigradu odakle je, posredstvom Ministarstva prosvete, a preko Narodne banke, Muzeju dostavljeno 185 crkveno-umetničkih predmeta velike vrednosti.
Poznati srpski slikar Paja Jovanović poklonio je Muzeju, 1950. godine, nekoliko svojih umetničkih skica i preko osamdeset starih fotografija. Njegov put sledi poznati srpski vajar Đorđe Jovanović, koji se takođe upisao u listu darodavaca.
Među značajne darodavce Crkvenog muzeja učislen je i blaženopočivši srpski patrijarh German koji je poklonio nekoliko vrednih ikona, zatim jednu rukopisnu knjigu i dragocenu zbirku starog srpskog ordenja.
Blaženopočivši episkop braničevski Hrizostom, pored pedeset i sedam starih antiminsa koje je darovao Crkvenom muzeju, posredovao je kod mnogih lica da stvari od vrednosti pohrane u ovu Riznicu srpskog naroda.
Episkop šumadijski dr Sava oglasio se kao priložnik Muzeja SPC još kao vikarni episkop, zatim kao vladika istočnoamerički i kanadski i danas, kao episkop Šumadijske eparhije. To čine danas i drugi arhijereji Srpske crkve, kao i sveštenici, monasi i vernici iz zemlje i dijaspore.
Najdragoceniju celinu u sastavu Muzeja Srpske pravoslavne crkve čini ostavina dr Radoslava Grujića, jednog od osnivača današnjeg Muzeja, a koja po svojoj sadržini, umetničkoj i istorijskoj vrednosti, može da čini jedan zaseban muzej.
Arhitekt Aleksandar Deroko, ugledni profesor Beogradskog univerziteta i akademik, darovao je Crkvenom muzeju 1961. godine značajnu zbirku planova i crteža starih srpskih srednjovekovnih manastira i crkava.
Jednu celinu, u sastavu Crkvenog muzeja, čini i ostavina dr Pere Popovića, profesora Arhitektonskog fakulteta u Beogradu. Okosnicu ove zbirke čine crteži i planovi crkvenih građevina.
Nevenka Grba, iz Novog Sada, poklonila je Muzeju dragocene istorijsko-umetničke pedmete koji su pripadali njenom stricu feldmaršalu Radovanu Grbi. Među poklonjenim predmetima nalazi se i zastava hadži Loje – koju je Radovan Grba, kao mlad oficir u sastavu korpusa generala Filipovića, osvojio 1868. godine prilikom okupacije Bosne i Hercegovine.
Dr Milivoje Kostić, akademik i jedan od prvih profesora hirurgije na Medicinskom fakultetu Beogradskog univerziteta, zaveštao je Crkvenom muzeju dragocenu ikonu sa predstavom Vaskrsenja Hristovog – Silazak u ad – delo nepoznatog kritskog zografa s kraja XV veka.
Ikonu na kojoj je prikazana Bogorodica sa Hristom u naručju, rad na platnu s početka XVII veka, poklonio je Crkvenom muzeju dr Milan Božić iz Beograda.
Dr Ksenija Atanasijević, prva među Srpkinjama doktor filosofije, zaveštala je Muzeju skoro svu svoju naučnu građu, deo biblioteke i ličnu prepisku.
Akademik dr Sava Petković, poklonio je dragocenu arhivu svog oca dr Dragutina Petkovića, osnivača prvog srpskog Pasterovog zavoda.
Posebnu celinu u Muzeju SPC čini zbirka akvarela – slikarsko delo dr Dragomira Tadića, arhitekte i plodnog crkvenog graditelja.
Gospođa Darinka Kašić, poverila je Muzeju naučnu ostavinu svoga muža protojereja-stavrofora dr Dušana Lj. Kašića – rektora Beogradske bogoslovije i Bogoslovskog fakulteta u Beogradu. Ovaj legat predstavlja pravu riznicu izvorne građe i drugih dragocenosti našeg istorijskog nasleđa.
Prof. Svetozar St. Dušanić, koji je nasledio dr Radoslava Grujića, kao upravnika Muzeja SPC, svoju naučnu građu, numizmatičku zbirku, korespondenciju, fototeku i ostalu dokumentaciju zaveštao je fondu Muzeja.
Dug bi bio spisak svih darodavaca čiji pokloni obogaćuju jednu od najznačajnijih riznica kulturne prošlosti srpskog naroda, ali jedno je sigurno da po bogatstvu, istorijskoj i umetničkoj vrednosti, predmeti Muzeja SPC dolaze odmah posle dragocenosti koje se čuvaju u riznici manastira Hilandara.
Pored poklona, otkupljen je i izvestan broj predmeta, i to onih koji služe kao dopuna određenim umetničkim celinama. Uprava Muzeja otkupila je jedan broj grafičkih ploča iz XVIII veka: tri drvorezne i dve bakrorezne; zatim dvanaest vizantijskih pečata, nekoliko ranohrišćanskih krstova, mnoga arhivska dokumenta i jedan broj ikona, što sve predstavlja veliku naučnu i istorijsku vrednost.
Posebno mesto u postavci Crkvenog muzeja zauzima monumentalni krst na kome je prikazano Hristovo Raspeće, a u podnožju Bogorodica i Sv. Jovan Bogoslov. Ovaj krst, koji pripada kraju XVII veka, do početka Drugog svetskog rata činio je završni deo ikonostasa u crkvi manastira Velika Remeta.
Carske dveri (središna oltarska vrata), sa bogatom rezbarijom, pripadale su manastiru Jasku a nastale su u prvoj polovini XVII veka.
Zbirka metalnih liturgijskih sasuda i drugih crkvenih predmeta u Muzeju SPC predstavlja zasebnu celinu, a po umetničkoj vrednosti i istorijskom trajanju ubraja se među najznačajnije.
Najranije datovan metalni predmet u Crkvenom muzeju, ako se izuzme zbirka ranohrišćanskih krstova i vizantijskih pečata, jeste metalni reljef na kome je prikazano Bekstvo Hrista u Egipat, germanski rad iz XII-XIII veka. Srebrna čaša (koljivača) urađena je 1500. godine, a preneli su je 1520. godine žički monasi sa igumanom Teofilom u manastir Šišatovac. Tamjanica od srebra rađena je 1523. godine u Gradu Smederevu, ima izgled čuna sa posuvraćenim krajevima na kojima su glave himera. Majstor Dimitrije iz Lipove uradio je 1550/51. godine za manastir Šišatovac srebrni kivot sa izgledom petokupolne crkve. Na fasadi ove darohranilnice, u tri zone, u kvadratnim poljima nalaze se iskucane predstave proroka, opštehrišćanskih svetih i svetih ratnika. Panagijar sa minucioznim duboreznim predstavama Bogorodice Platitere (Širšaja – Šira od nebesa), na jednoj i Svete Trojice, na drugoj strani, okovan srebrom i ukrašen zlatom, dijamantima i emajlom, urađen je 1664. godine po narudžbini Hadži Ilariona, mitropolita beogradsko-sremskog za manastir Krušedol. Isti mitropolit poklonio je 1664. godine manastiru Krušedolu i ripide od srebra, pozlaćene i ukrašene filigranom.
Vremenu sredine XVII veka pripada veliki broj metalnih liturgijskih predmeta, među kojima svakako treba pomenuti Petohlebnicu koju je 1648. godine u Beogradu naručio jeromonah Ignjatije, posredovanjem jeromonaha Joakima, opet za manastir Krušedol. Takozvana ručka-kadionica iz 1654. urađena je za manastir Novu Vinču, koji se nekada nalazio nadomak Beograda. Iz iste godine je i srebrni krst iz manastira Hopova, na kome je sačuvan zapis (na stopi krsta) koji kazuje da su ktitori jeromonah Ilija i majstor Nedeljko iz Ćiprovca.
Kivot iz 1705. godine rađen je za manastir Vrdnik, a urađen je kao maketa manastira Ravanice. Na fasadi, pored opštehrišćanskih svetih, iskucane su predstave svetih Simeona, Save i kneza Lazara, a u pročelju je ispisan tropar Vavedenja Presvete Bogorodice i zapis autora.
Posebnu umetničku vrednost predstavljaju okovi na rukopisnim i štampanim bogoslužbenim knjigama. Okov na rukopisnom Četvorojevanđelju iz 1514. godine uradio je 1540. godine u spomen na vladiku Maksima, a po narudžbini igumana Silvestra, zlatar Petar Smederevac iz Bečkereka. Na jednoj strani ovog Četvorojevanđelja prikazano je Raspeće Hristovo sa portretom vladike Maksima (bivši despot Đorđe Branković), a na drugoj Vaskrsenje Hristovo – prikazano kao Hristov silazak u ad. Okov na Četvorojevanđelju, koje je nekada pripadalo manastiru Vitovnici, uradio je 1556/57. godine Kondo Vuk, a srebrni okov na Četvorojevanđelju iz manastira Hopova Neško Prolimleković 1630. godine.
Među brojnim crkveno-umetničkim predmetima koji su izloženi u Crkvenom muzeju, po svom istorijskom značenju, izdvaja se čaša, dar ruskog cara Ivana IV Vasiljeviča Groznog 1558. godine manastiru Mileševi. Ivan Grozni je bio veliki priložnik srpskih manastira, posebno manastira Hilandara, a u vreme turskog robovanja omogućio je srpskim monasima da sakupljaju pomoć po Rusiji. To je činio s ljubavlju jer je po babi bio srpskog porekla. Jelena Jakšić, rodom iz ugledne srpske porodice iz Banata, bila je udata za grofa Glinskog – dedu Ivana Groznog.
VOTIVI, PANAGIJE I DUBOREZNI KRSTOVI
Jednu celinu predstavljaju i metalni votivni predmeti iz XVIII i XIX veka. To su zavetni darovi koje su vernici prinosili crkvi uz molitvu za ozdravljenje. Na ovim zavetnim pločama najčešće su prikazane cele figure, ili pojedini delovi tela (ruka, noga, glava, oči srce i drugo).
Zasebnu celinu čine panagije, panagijari i enkolpioni (episkopske naprsne ikonice) nastali u vremenskom rasponu od XV do XVIII veka. Ova minuciozna dela najčešće su izvedena u duborezu sa srebrnim okovom, zatim u slonovači, a izvestan broj je urađen temperom na drvetu. Panagijar iz XV veka rađen je u slonovači, a pripadao je manastiru Šišatovcu. Izložen je i jedan panagijar iz XVI veka rađen u duborezu.
Zbirka duboreznih krstova, od kojih je najveći broj sa srebrnim okovom ukrašenim filigranskim prepletom, dragim kamenjem i emajlom, predstavlja značajnu istorijsku i umetničku vrednost. U Muzeju SPC čuva se veliki broj tzv. svetogorskih duboreznih krstova s kraja XV, zatim iz XVI i XVII veka. Najveći broj krstova potiče iz XVIII veka, a pripadali su riznicama fruškogorskih manastira. Na mnogima su sačuvani zapisi ktitora, priložnika i kujundžija, ili pak postoji neko drugo svedočanstvo iz tih vremena.
Izložene su i insignije koje patrijarh koristi prilikom rukopoloženja, između ostalih, i Panagija svih svetih, koja je rađena po crtežima Uroša Predića.
U Narodnoj biblioteci Srbije u toku je stručna obrada izuzetno vredne kolekcije i izrada elektronski kataloga knjiga patrijarha Pavla koje pripadaju Biblioteci patrijaršije.
Ostavštinu čini oko 8.000 naslova od čeka je 7.000 knjiga lične kolekcije 44. srpskog patrijarha Pavla, među kojima je Novi zavet uporedo na grčkom, latinskom i italijanskom, Istorija prve srpske pravoslavne crkveno školske opštine u Australiji, knjiga o Johanu Sebastijanu Bahu…
Prvi pomen o Crkvenom muzeju nalazimo u arhivskim dokumentima, još polovinom XIX veka. Srpski patrijarh Josif Rajačić je 1851. godine, na episkopskoj konferenciji u Beču, tražio da se osnuje Srpski narodni muzej, što austrijske vlasti nisu dozvolile, oglušujući se na ovaj zahtev, koji je ponovljen i 1870. godine.
Na području Kneževine Srbije prve korake na sakupljanju crkveno-umetničkih dragocenosti preduzeo je 1856. godine Petar Jovanović, arhiepiskop beogradski i mitropolit srpski. Ovaj arhijerej apelovao je na beogradsko sveštenstvo da sakupljaju „srpska živopisna dela“ kako bi se otvorio „Srpski muzeum“. Od prikupljenih ikona i umetničkih slika, otvorena je 1858. godine u prostorijama Beogradske mitropolije, umetnička galerija, tzv. „Hudožestvena hranilnica“. Posle deset godina (1868), ova zbirka preneta je u beogradski Narodni muzej.
Akciju na sakupljanju crkvenih dragocenosti nastavio je i mitropolit srpski Mihailo, naslednik mitropolita Petra, s tim što su crkveno-umetnički predmeti, posebno rukopisne i stare štampane bogoslužbene knjige što su uzete iz srpskih crkava i manastira, deponovane u Narodnu biblioteku, a metalni i tekstilni liturgijski predmeti u Narodni muzej.
Arhiepiskop beogradski i mitropolit Srbije, Inokentije, predložio je 1899. godine Svetom arhijerejskom saboru da se odredi izvesna suma „iz crkvenih fondova za kopiranje slika svih onih mitropolita Srbije, čije se slike mogu naći, te da se na taj način osnuje galerija mitropolitskih slika pri mitropoliji Srbije“.
Ideja o ponovnom osnivanju Muzeja SPC oživela je neposredno posle nacionalnog ujedinjenja. Lazar Mirković, profesor Univerziteta, podneo je 1922. godine predstavku Svetom arhijerejskom sinodu u kojoj je obrazložio potrebu za osnivanjem centralnog Muzeja Srpske pravoslavne crkve. Na osnovu te predstavke, Sveti arhijerejski sinod je odlučio da se pristupi prikupljanju podataka o crkveno-umetničkim predmetima koji se nalaze u srpskim crkvama i manastirima. Sledeće godine (1923), Sinod je postupio po Saborskom rešenju i zatražio popis svih značajnih crkava i crkvenih zdanja, kao i crkveno-umetničkih dragocenosti.
Godine 1927, Sveti arhijerejski sabor je doneo odluku da se izradi Pravilnik i da se omogući da svaka eparhija osnuje svoj crkveni muzej i biblioteku. Posle deset godina, krajem 1936. godine, na inicijativu Patrijarha Varnave, pitanje osnivanja centralnog Muzeja SPC i drugih crkveno-prosvetnih institucija postaje aktuelno. Da bi se realizovala ova zamisao, pozvan je iz Skoplja dr Radoslav Grujić, profesor Univerziteta, kome je stavljeno u zadatak da izvrši sve potrebne pripreme za formiranje Muzeja Srpske pravoslavne crkve.
Početkom 1937. godine, sklopljen je ugovor između Kraljevine Jugoslavije i Srpske pravoslavne crkve o zakupu Konaka kneginje Ljubice u Beogradu, na pedeset godina, za smeštaj Muzeja. Po dolasku u Beograd, prof. Radoslav Grujić pristupio je prikupljanju materijala za muzejsku zbirku i evidentiranju crkveno-umetničkih predmeta u zemlji i inostranstvu. Protojereji Lazar Mirković i Radoslav Grujić obišli su 1937. godine, uz materijalnu pomoć Srpske pravoslavne crkve, Rumuniju i Mađarsku i registrovali najznačajnije srpske spomenike i ostale umetničke vrednosti u tim zemljama. Početkom 1940. godine, nabavljene su vitrine za izlaganje muzejskih eksponata, a otvaranje postavke Muzeja predviđeno je za mesec oktobar 1940. godine. Novonastale predratne prilike omele su ostvarivanje ove zamisli, i juna meseca iste godine sve osoblje Crkvenog muzeja razrešeno je svojih dužnosti. Ovo je kratko trajalo, jer je već 1942. godine dr Radoslav Grujić ponovo postavljen za upravnika Muzeja i na tom položaju je ostao sve do 1948. godine kada ga je nasledio prof. Svetozar St. Dušanić (upravnik Muzeja od 1948. do 1990).
Ministarstvo finansija Srbije je, na zahtev Ministarstva prosvete Srbije, donelo maja 1946. godine, odluku o raskidanju ugovora sa Srpskom pravoslavnom crkvom u vezi sa korišćenjem Konaka kneginje Ljubice, gde je bio smešten Crkveni muzej. Krajem iste godine, izvršena je primopredaja Konaka, a potom i prenos sačuvanih muzejskih predmeta u zgradu Patrijaršije.
Pre toga, početkom 1946. godine, dr Radoslav Grujić predložio je najvišim crkvenim vlastima da zatraže od državnih vlasti da se u Beograd prenese sve kulturno-istorijsko blago Srpske crkve koje je u toku Drugog svetskog rata odneseno iz crkava i manastira SPC sa područja NDH. Ovaj predlog dr Radoslava Grujića prihvatio je Sveti arhijerejski sinod i ujedno ga umolio da sačini elaborat o načinu registrovanja i vraćanja odnetih crkveno-umetničkih predmeta. Ubrzo je i formirana Komisija koju su sačinjavali predstavnici crkvenih i državnih vlasti, a koja je trebalo da identifikuje sve dragocenosti koje su u toku Drugog svetskog rata, u četrdeset vagona, prenete u Zagreb.
Naredbom Ministarstva prosvete, od oktobra meseca 1945. godine, sve to umetničko blago trebalo je da se vrati Srpskoj crkvi. Međutim, u toku rada Komisije izdato je naknadno naređenje od strane Komiteta za kulturu i umetnost pri vladi FNR Jugoslavije „da se Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi imaju predati samo kulturno-istorijski i drugi predmeti Srpske pravoslavne crkve, manastira itd, koji su odneseni sa teritorije NR Srbije i njenih oblasti (Vojvodina), a sada se nalaze pohranjeni u Zagrebu. Predmeti sa teritorije NR Hrvatske i dalje ostaju na istom području“.
Crkvene dragocenosti čije je vraćanje odobreno, dopremljene su aprila meseca 1946. godine, u jedanaest vagona, u Beograd. Celine koje su pripadale pojedinim manastirima i crkvama – kao ikonostasi – vraćene su, gde je to bilo moguće, na svoja prvobitna mesta (u crkve koje za vreme rata nisu stradale), a ostali predmeti deponovani su u posebne prostorije Patrijaršije.
Da bi se omogućilo izlaganje eksponata, izvršena je adaptacija prostorija u zgradi Patrijaršije, a predmeti predviđeni za izlaganje prošli su kroz ruke restauratora i konzervatora. Ne manji prostor prilagođen je za depo gde su smešteni ostali, neizloženi predmeti.
Konačno, Muzej Srpske pravoslavne crkve u Beogradu otvorio je 14. juna 1954. godine srpski patrijarh Vikentije.
Patrijarh Vikentije je posebno naglasio da su „u teškoj i mukotrpnoj srpskoj prošlosti nestali gradovi, dvorci, tvrđave, ali je ostao jedan deo kulturnog blaga po manastirima i crkvama u kojima su ga čuvali i sačuvali kroz vekove srpski monasi i sveštenici“ (…) „Iako su mnoge dragocenosti uništene u čestim ratovima – rekao je patrijarh Vikentije – mi se možemo ponositi ovim što je do danas sačuvano“. Patrijarh se, takođe, osvrnuo na istorijsku podudarnost – sto pedesetu godišnjicu Prvog srpskog ustanka, i izrazio želju da muzejski eksponati posluže svima koji se bave izučavanjem naše narodne i crkvene prošlosti.
…
Izvor: web stranica
Saborne crkve u Beogradu
a takođe i web stranica Srpske pravoslavne crkve
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve
