Izborni uslovi
Od ujedinjenja 1. decembra 1918. prošlo je 95 godina, a sedamdeset godina od AVNOJ-a 29. novembra 1943. U Kraljevini 1. decembar je proslavljan kao Dan pobede i kao Dan ujedinjenja, a u Republici 29. novembar kao Dan Republike. U OKVIRU: 70 godina posle AVNOJ-a – Ispada da su ex-yu republike nastale bez očinstva i materinstva (Svetozar Oro, Goran Babić, Aleksandar Kraus)
Grb Kraljevstva SHS i Kraljevine Jugoslavije
Po ugledu na srpski grb, Vidovdanskim ustavom iz 1921. kraljevski grb Jugoslavije zadržao je izgled koji mu je propisala vlada Stojana Protića iz decembra 1918. sa manjim izmenama. Grb je predstavljao dvoglavi beli orao u poletu, na crvenom štitu, na vrhu obe glave belog orla stajala je kruna Kraljevine. Na prsima orla na štitu zadržani su grbovi sva tri plemena sa manjim izmenama. Srpski grb imao je: beo krst na crvenom štitu sa po jednim ognjilom u svakom kraku; hrvatski štit sa 25 polja crvenih i srebrnkastih naizmenično; slovenački na plavom štitu tri zlatne šestokrake zvezde i ispod toga beli polumesec. Grb je bio ogrnut purpurnim hermelinovim plaštom, sa kraljevskom krunom na vrhu, kako je bilo u vreme Kraljevine Srbije. Ispod svake kandže orla nalazio se po jedan krinov cvet. Ovakav izgled grba Kraljevine Jugoslavije zadržao se do Drugog svetskog rata.
Adresa Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba i
Odgovor prestolonaslednika Aleksandra, 1. decembar 1918.
Svečanom proklamovanju državnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca neposredno su prethodili zaključci Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba i odluke o ujedinjenju Vojvodine i Crne Gore sa Srbijom. Narodna skupština Srba, Hrvata, Bunjevaca, Slovaka, Rusina i ostalih naroda iz Banata, Bačke i Baranje donela je 25. novembra 1918. Odluku o priključenju Vojvodine Kraljevini Srbiji. Velika Narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori odlučila je 26. novembra 1918. u Podgorici „da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu državu“. U međuvremenu, pritisnut razvojem događaja Središnji odbor Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba doneo je, posle izvesnog premišljanja, 24. novembra 1918. odluku o ujedinjenju sa Srbijom i uputio delegaciju u Beograd. Posle usaglašavanja stavova između delegacije i predstavnika srpske vlade o privremenom uređenju ujedinjene države do donošenja Ustava, prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević je 1. decembra 1918, u kući Krsmanovića na Terazijama u Beogradu, proklamovao Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.
U Adresi, koju je u prisustvu prestolonaslednika Aleksandra, članova srpske vlade i delegacije iz Zagreba pročitao Ante Pavelić „Zubar“, saopšteni su zaključci da Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba „proglašava ujedinjenje države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Srbijom i Crnom Gorom u jednu jedinstvenu državu“, da vladarsku vlast na čitavoj teritoriji novostvorene države vrši kralj Petar I, odnosno regent Aleksandar Karađorđević, da se obrazuju jedinstvena parlamentarna vlada i narodno predstavništvo. Narodno vijeće izrazilo je želju da se Privremeno narodno predstavništvo formira sporazumno između Narodnog vijeća i predstavnika naroda Kraljevine Srbije, ustanovi odgovornost vlade prema parlamentu, ostanu dotadašnje pokrajinske uprave, koje će biti odgovorne autonomnim predstavništvima i pod kontrolom države, da se Konstituanta izabere na osnovu opšteg, jednakog, ravnopravnog, tajnog i proporcionalnog prava glasa, a definitivne državne granice budu u skladu sa etničkim granicama na osnovu principa narodnog samoopredeljenja.
U Odgovoru na Adresu prestolonaslednik Aleksandar je u ime kralja Petra I proglasio „ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca“, i rekao da će obrazovati vladu koja će biti odgovorna narodnom predstavništvu i čiji će prvi i najvažniji zadatak biti utvrđivanje državnih granica u skladu sa etnografskim načelima.
Regent Aleksandar je proglasio ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba, a ne sa državom Slovenaca, Hrvata i Srba koja nije bila međunarodno priznata.
Prvodecembarske izjave kao „konstitutivni akt“ predstavljale su osnovu državnopravnog provizorijuma u novostvorenoj državi Kraljevini SHS od ujedinjenja do donošenja Vidovdanskog ustava 1921. godine. U tom periodu najvišu vlast u Kraljevini SHS predstavljali su kralj, odnosno regent Aleksandar, vlada i Privremeno narodno predstavništvo. Prva vlada KSHS obrazovana je 20. decembra 1918, a Privremeno narodno predstavništvo sastalo se 1. marta 1919.
DOKUMENTI:
Adresa Izaslanstva Narodnog vijeća SHS prestolonasledniku Aleksandru I
Vaše Kraljevsko Visočanstvo.
Osećamo se srećnim što u ime Narodnog Veća Slovenaca, Hrvata i Srba, možemo da pozdravimo Vaše Kraljevsko Visočanstvo u prestonici oslobođene Srbije kao Vrhovnog Komandanta pobedonosne narodne vojske, koja je u zajedničkoj borbi s vojskama naših moćnih saveznika stvorila uvjete za izvršenje velikog dela našeg narodnog ujedinjenja. [Slovenci, Hrvati i Srbi, koji su na teritoriji bivše austro-ugarske monarhije izveli prevrat i privremeno konstituirali nezavisnu narodnu državu, prožmani idejom narodnog jedinstva i oslanjajući se na veliko načelo demokracije koja traži da svaki narod sam ima da odluči o svojoj sudbini, izjavili su već u objavi Narodnog Veća od 19. X. da žele i hoće da se sjedine sa Srbijom i Crnom Gorom u jedinstvenu narodnu državu Srba, Hrvata i Slovenaca, koja bi obuhvatila čitav neprekinuti etnografski teritorij Južnih Slovena. Da se ova misao provede u delu zaključilo je Narodno Veće u svojoj sednici od 24. XI, da proglašava ujedinjenje države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Srbijom i Crnom Gorom u jednu jedinstvenu državu, i izabralo je svoje odaslanstvo, koje stupa pred Vaše Kraljevsko Visočanstvo da Vam ovaj zaključak Narodnog Veća zvanično i u svečanoj formi saopći.
Zaključak je Narodnog Veća,»da vladarsku vlast na čitavom teritoriju sada jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca vrši Njegovo Veličanstvo Kralj Petar, odnosno u njegovoj zameni kao Regent Vaše Kraljevsko Visočanstvo, a ujedno bi se u sporazumu sa vladom Vašeg Kraljevskog Visočanstva i predstavnicima sviju narodnih stranaka u Srbiji i Crnoj Gori imala da obrazuje jedinstvena parlamentarna vlada na području Jugoslovenske Države uz jedinstveno narodno predstavništvo.
Vaše Kraljevsko Visočanstvo!
Želja bi Narodnoga Veća bila da se, obzirom na provizorno stanje ovo privremeno narodno predstavništvo obrazuje sporazumno između Narodnog Veća i predstavnika naroda Kraljevine Srbije, i da se ustanovi odgovornost državne vlade prema modernim parlamentarnim načelima ovom Narodnom Predstavništvu, koje bi trebalo da ostane na okupu (…) da princip ustavnosti i parlamentarne odgovornosti dođe do potpunog izražaja.
Iz istog razloga ostali bi na snazi pod kontrolom državne vlade dosadanji autonomni administrativni organi koji će za svoje uredovanje biti odgovorni autonomnim predstavništvima. U ovo prelazno doba trebalo bi, po našem mišljenju, stvoriti preduvjete za konačnu organizaciju naše jedinstvene države. Naša državna vlada trebala bi u tu svrhu posebice da pripravi Konstituantu, koja bi prema iznesenom predlogu Narodnog Veća bila izabrana na temelju općeg, jednakog, izravnog, tajnog i proporcionalnog prava glasa, a sastala bi se najkasnije 6 meseci posle sklopljenog mira.
U ovom istorijskom času, kad stupamo pred Vaše Kraljevsko Visočanstvo kao predstavnici naroda sa celog teritorija Južnih Slovena u bivšoj austro-ugarskoj monarhiji, duboko smo ožalošćeni što moramo konstatirati da su veliki dragoceni delovi našeg narodnoga područja okupirani od četa kraljevine Italije, koja je do duše saveznica sa Silama Sporazuma i s kojom želimo živeti u dobrim prijateljskim odnosima, ali nismo pripravni priznati opravdanost bilo kakvih ugovora, pa ni londonskoga, po kojem, uz povredu nacionalnih načela i principa samoodređenja, bi bili prisiljeni da deo našeg naroda odstupimo u sastav tuđe države. Posebno upozoravamo Vaše Kraljevsko Visočanstvo da talijanska okupaciona uprava prelazi granice i oblasti određene i samim uvjetima primirja, sklopljenim s glavnim zapovjednikom bivše austro-ugarske vojske poslije nego što se taj teritorij proglasio nezavisnim i integralnim delom države Srba, Hrvata i Slovenaca, o čemu ćemo vladi Vašeg Kraljevskog Visočanstva podneti potrebne dokaze. A s punim uverenjem dajemo izraza svojoj nadi: da će se Vaše Kraljevsko Visočanstvo zajedno s celim našim narodom zauzeti da se definitivne granice naše države označe tako, da budu u skladu sa etnografskim našim granicama, a primenom načela narodnog samoodređenja proklamovanog od predsednika Sjedinjenih Američkih Država Wilsona i od sviju Sila Sporazuma.
Neka živi Njegovo Kraljevsko Veličanstvo Kralj Petar!
Neka živi Vaše Kraljevsko Visočanstvo!
Neka živi ceo naš ujedinjeni srpsko-hrvatsko-slovenački narod!
Neka živi slobodna i ujedinjena Jugoslavija.
Odgovor prestolonaslednika Aleksandra I
Gospodo Odaslanici!
Vaš dolazak u ime Narodnog Veća Slovenaca, Hrvata i Srba, dostojnog predstavnika široke naše narodne misli, i Vaše saopštenje njegove istorijske odluke od 24. novembra, kojom se proglašava državno ujedinjenje svega naroda i sve naše mile, namučene ali slavne otadžbine, ispunilo me dubokom radošću.
Primajući to saopštenje uveren sam da ovim činom ispunjavam svoju vladarsku dužnost, jer njim samo privodim konačno u delo ono što su najbolji sinovi naše krvi, sve tri vere, sva tri imena, s obe strane Dunava, Save i Drine, počeli pripremati još za vlade blažene uspomene moga dede Kneza Aleksandra I i Kneza Mihaila, ono što odgovara željama i pogledima moga naroda, te u ime Nj. V. Kralja Petra I. proglašavam ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.
Ovaj veliki istorijski čin neka bude najbolja nagrada kako pregnuću vašem i vaših čestitih drugova u Narodnom Veću i svih vaših saradnika, koji smelim prevratom stresoste sa sebe tuđinski jaram, tako i visoko razvijenoj svesti i podnesenim velikim žrtvama svih delova naroda koje Veće predstavlja. Tako isto neka današnji velik čin bude najlepši venac na slavnim grobovima mojih oficira i vojnika palih za slobodu, i najdivnija kita na grudima njihovih srećnijih ratnih drugova koji sa mnom doživiše da izvojuju pobedu nad silnim neprijateljem, uz veliku i plemenitu pomoć naših moćnih saveznika.
Slavu zadobivenih pobeda dele sa mojim starim ratnicima vojnici jugoslovenskih jedinica u mojoj vojsci. Svi su oni k vama pohitali, a vi ih dočekali onako kako se samo braća dočekuju. Hvala na takvom dočeku u ime moje vojske, hvala vam na poletu s kojim iskazujete poverenje Kraljevini Srbiji i njenom narodu, mome uzvišenome ocu, Njegovom Veličanstvu Kralju Petru I i meni. Ja mogu uveriti vas i Narodno Veće čiji ste punomoćnici, mogu uveriti svu moju braću slovenačku, hrvatsku i srpsku, čiju volju i misli predstavljate, da ću se i ja, i moja vlada, sa svim onim što predstavlja Srbiju i narod, uvek i svuda rukovoditi samo dubokom nepomućenom ljubavlju bratskoga srca prema svakom interesu, prema svim svetinjama milim duši onih u čije ste ime došli k meni. U smislu želja i pogleda koje ste mi izvoleli izložiti i koje i ja i moja vlada potpuno prihvatamo, vlada će odmah preduzeti da se što pre ostvari sve ono što ste iskazali, kako u pogledu prelazne i privremene periode do sastanka i kraja rada velike Ustavotvorne Skupštine, tako za izbor i sastav ove. Veran primera i zahtevu koje imam od svog uzvišenog roditelja, ja ću biti kralj samo slobodnim građanima države Srba, Hrvata i Slovenaca, ostati uvek veran velikim ustavnim, parlamentarnim i široko-demokratskim načelima, zasnovanim na opštem pravu glasanja. Toga radi ja ću potražiti vašu saradnju za obrazovanje vlade koja će predstavljati celu ujedinjenu otadžbinu, pa će ta vlada biti u stalnoj vezi, najpre s vama, potom s narodnim predstavništvom, s njim raditi i njemu odgovarati.
S njim i s celim narodom ova će vlada imati kao prvi zadatak postarati se da se granice naše države podudaraju s etnografskim granicama celokupnog našeg naroda. Zajedno s vama imam prava nadati se i nadam se da će naši veliki prijatelji i saveznici pravedno proceniti naše gledište, jer ono odgovara načelima koja su sami proglasili i za čiju su pobedu prolili toliko skupe svoje krvi, te sam uveren da se delo oslobođenja sveta neće okrnjiti predavanjem pod tuđu vlast tolike naše čestite, napredne i prosvećene braće. Isto se tako nadam da će ti pogledi dobiti izraza i u odlukama same vlade Kraljevine Italije, jer ova ima da za postanak svoga bića zahvali tim istim načelima, koje su onako sjajno tumačili perom i delom njeni veliki sinovi prošloga stoleća. Smemo slobodno reći da će u poštovanju tih načela i predanja, u osećanjima našega prijateljstva i dobroga susedstva talijanski narod naći više pravog dobra i bezbednosti, nego u ostvarenju odredaba londonskog ugovora, potpisanog bez nas, i od nas nikad priznatog a u prilikama kad se nije predviđala propast Austro-Ugarske, te je od onda mnogi nekadašnji obzir postao bespredmetan.
U tome i svemu ostalom radu ja se nadam da će naš narod ostati do kraja složan i moćan, da će u nov život ući vedra i ponosna čela, dostojan postignute veličine i sreće koja ga očekuje. Ja vas, poštovana gospodo Odaslanici, molim da moju vladarsku reč i pozdrav odnesete svoj mojoj miloj braći širom naše slobodne i ujedinjene Jugoslavije.
Živeo ceo narod Srpski, Hrvatski, Slovenački!
Neka nam uvek bude srećno i slavno naše Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.
Beograd, 1. decembra/18, novembra 1918.
Izvor: Branko Petranović, Momčilo Zečević: JUGOSLAVIJA 1918-1988 , Arhiv Jugoslavije
Saopštenje Narodnoga vijeća SHS
Beograd, 3. decembra 1918.
Aktom ujedinjenja, 1. decembra 1918. i stvaranjem Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, prestala je zakonodavna funkcija svih narodnih predstavništava na teritoriji ujedinjene države. Srpska narodna skupština sastala se poslednji put 14. decembra 1918. godine. Na osnovu saopštenja Kraljevske vlade, izabrala je iz svojih redova 84 poslanika za Privremeno narodno predstavništvo Kraljevstva SHS. Srbiji su ostavljena još 24 poslanička mesta za oblasti koje su joj prisajedinjene 1913. godine. Donevši odluku da se poslanički izbori u tim oblastima hitno obave, Skupština je 21. decembra 1918. okončala rad prenevši zvanično svoje funkcije na Privremeno narodno predstavništvo.
Izvor: Naroda Skupština Republike Srbije, Istorijat 1804 – 1918.
Prema zaključku središnjega odbora Narodnoga Vijeća od 24. studenoga 1918., posebno je odaslanstvo Narodnoga Vijeća dne 1. prosinca 1918. u 8 sati uvečer u svečanoj adresi na prestolonasljednika Aleksandra proklamiralo ujedinjenje cjelokupnog naroda Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstvenu Jugoslovensku državu, pod vladavinom kralja Petra I., odnosno prestolonasljednika Aleksandra kao Regenta. U novoj državi ima se odmah organizovati narodno predstavništvo za sve grane javne uprave i sastaviti zajedničko narodno predstavništvo kao provizorna legislativa, koja ostaje na okupu sve do konstituante, do saziva koje i današnje zemaljske vlade ostaju, u koliko pojedini resorti ne prelaze u jedinstvenu kompetenciju. Prestolonaslednik je preuzeo u svom sveča- nom prestolnom govoru Regenstvo i obrazovat će jedinstvenu vladu.
Ovim aktom prestala je funkcija Narodnog Vi- jeća kao vrhovne suverene vlasti države SHS na te- ritoriju bivše Au stro-Ugarske.
Sa konstituiranjem ministarstva prestat će i njegova administra- tivna funkcija, koja će sve dotle voditi predsjedništvo Narodnoga Vijeća u sporazumu sa srpskom vladom.
S danom 1. prosinca tvori čitavi naš narod slo- vensko-hrvatsko-srpski jedinstvenu državu pod Regencijom Njegova Kraljevskoga Visočanstva prestolonasljednika Aleksandra.
U Beogradu, 3. prosinca 1918.
Predsjedništvo Narodnoga Vijeća
Dr. A. Pavelić
S. Pribićević
D. Simović — Vrhovnoj komandi Srpske vojske
Zagreb, 5. decembra/22, novembra 1918.
Danas 22. o. m. po podne delovi bivših (ver. austriskih) pukova: 53, 25 (bez oficira) izašli su s oružjem iz svojih kasarna, prošli kroz varoš i skupili se na Jelačićevom trgu, gde su manifestovali uzvicima „Živela Republika“.
Zbog toga se desio krvav sukob između njih i trupa vernih Narodnom Veću — odred mornara i. . .
Oko pet časova stigle su (ver. naše trupe) i posele Jelačićev trg i važnije ulice, bez ikakvoga otpora manifestanti su se razbegli pre dolaska naših trupa, a delom su se odmah predali, te su razoružani predati policiji.
Naše trupe u oružanom sukobu nisu učestvovale.
Prilikom dolaska na lice mesta dočekane su sa manifestacijama i aklamirane od svega stanovništva, koje u njima gleda garanciju za javni mir i bezbednost. U sukobu pre dolaska naših trupa poginulo je 13, a ranjeno 17 lica; poginuo je jedan naš vojnik iz 25. puka, koji se desio na ulici.
Povodom ovoga Narodno Veće donelo je rešenje da se oba njihova ovdašnja puka raspuste kući, da se svi krivci stave pod preki sud i da se sve ostale njihove trupe u celoj državi SHS stave pod komandu Srpske vojne misije. Radi bezbednosti, molim da se ceo VII pešad. puk odmah uputi u Zagreb.
Izvor: Branko Petranović, Momčilo Zečević: JUGOSLAVIJA 1918-1988
Grb FNRJ i SFRJ
Još u toku NOB krajem novembra 1943, u vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a kada su postavljeni temelji novog jugoslovenskog društva, nastao je grb socijalističke Jugoslavije zajedničkim radom umetnika Đorđa Andrejevića Kuna i Antuna Augustinčića prilikom ukrašavanja sale Doma kulture u Jajcu. Po odluci Predsedništva AVNOJ-a Augustinčić je nešto ranije izradio budući grb u drvorezu, sa pet buktinja kao osnovnim elementima, koje su predstavljale pet naroda Jugoslavije, a po ranijoj odluci unet je u grb i datum zasedanja 29. XI 1943. godine. Kun je načinio nacrt žita, koji je potom dopunjen sa pet baklji. Ovakav izgled grba nove socijalističke Jugoslavije usvojen je posle Drugog svetskog rata. Ustavom FNRJ jugoslovenski grb opisan je kao grb sa poljem okružen žitnim klasjem, koje je dole povezano trakom sa datumom Drugog zasedanja AVNOJ-a u Jajcu, 29. XI 1943. godine. Između vrhova klasja nalazila se petokraka zvezda, a u središtu pet koso položenih buktinja, čiji su se plamenovi spajali u jedan plamen.
Drugo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije AVNOJ je 29. novembra 1943. godine donelo deklaraciju ustavnog karaktera i taj dan je u socijalističkoj Jugoslaviji (DFJ ,FNRJ, SFRJ, je proslavljan kao Dan Republike.
Na drugom zasedanju AVNOJ-a od 21. do 29. novembra 1943, većnici su u Jajcu doneli Deklaraciju u kojoj su konstatovali: da je u toku narodnooslobodilačke borbe stvoren nov odnos snaga koji mora biti izražen na odgovarajući način u upravnom i državnom vođstvu; da su skršeni ostaci velikosrpske hegemonističke politike i stvoreni materijalni, politički i moralni uslovi za buduću bratsku, demokratsku, federativnu zajednicu jugoslovenskih naroda, koji traže od saveznika da priznaju njihovu borbu protiv okupatora i slobodnu demokratsku volju; da organi narodne vlasti treba da budu priznati i poštovani u inostranstvu; da se jugoslovenskoj „vladi“ u inostranstvu oduzme pravo da predstavlja jugoslovenske narode i prema kralju i monarhiji preduzmu mere koje odgovaraju njihovom odnosu prema narodnooslobodilačkoj borbi; izrazili su topla osećanja prema SSSR-u, Velikoj Britaniji i SAD, kao i osećanja divljenja i priznanja za herojsku borbu i slavne pobede Crvene armije i savezničkih snaga nad fašističkim osvajačem; zahvalili se na prvoj pomoći u ratnom materijalu, opremi i hrani koja je narodima Jugoslavije ukazana od strane saveznika; prihvatili su i pozdravili odluke Moskovske konferencije.
Posle iznetih konstatacija doneti su zaključci na osnovu kojih su formulisane odluke. AVNOJ se konstituisao u vrhovno, zakonodavno i izvršno predstavničko telo, kao vrhovni predstavnik suvereniteta naroda i države Jugoslavije. Doneo je nekoliko odluka od kojih su tri konstitutivnog karaktera: Odluku o vrhovnom zakonodavnom i izvršnom narodnom predstavničkom telu Jugoslavije i Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije kao privremenim organima vrhovne narodne vlasti u Jugoslaviji za vreme narodnooslobodilačkog rata; Odluku o oduzimanju prava zakonite vlade Jugoslavije tzv. jugoslovenskoj vladi u inostranstvu i o zabrani povratka u zemlju kralju Petru II Karađorđeviću; Odluku o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu.
Odlukama AVNOJ-a osnovani su vrhovni državni organi nove Jugoslavije. Izabrano je Predsedništvo AVNOJ-a koje su sačinjavali predsednik, pet potpredsednika, dva sekretara i 55 članova. Predsedništvo AVNOJ-a je donelo Odluku o imenovanju NKOJ-a, kao organa sa svim obeležjima vlade, preko koje je AVNOJ ostvarivao svoju izvršnu funkciju.
Odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a imaju ustavni karakter. Tim odlukama prekinut je unutrašnji kontinuitet sa Kraljevinom Jugoslavijom jer one ne crpe svoju snagu iz Ustava Kraljevine Jugoslavije od 1931, ali nije prekinut međunarodno pravni kontinuitet Jugoslavije kao subjekta međunarodnog prava. Monarhija nije ukinuta, ali je „pravno suspendovana“.
Dokumenta možete pogledati u Fotogaleriji Vremena, ili na sledećim linkovima:
Svetozar Oro, generalpukovnik JNA u penziji, eks predsednik Društva za istinu o NOB i Jugoslaviji:
Ispalo je kao da se jugoslovenski narodi stide svoje antifašističke i oslobodilačke borbe
 
Goran Babić, predsednik Društva za istinu o NOB i Jugoslaviji, književnik, rođen u partizanima na Visu, 1944. godine, od oca prvoborca Dalmacije, nosioca Partizanske spomenice 1941, i majke Beograđanke, takođe prvoborca i nosioca Partizanske spomenice 1941. godine:
Bilo je izgleda potrebno da se pedeset godina kasnije sve ponovi
 
Aleksandar Kraus, predsednik Saveza antifašista Srbije, inženjer, sin lekara prvoborca iz Bačinaca Sremskh, nosioca Partizanske spomenice 1941, učesnika Drugog zasjedanja AVNOJ-a, koji je kao general sanitetske službe JNA otišao u penziju:
Svetozar Oro, generalpukovnik JNA u penziji, eks predsednik Društva za istinu o NOB i Jugoslaviji
Ispalo je kao da se jugoslovenski narodi stide svoje antifašističke i oslobodilačke borbe
Poslije briljantne pobjede u NOR-u i zavidnog razvoja SFRJ u pedesetogodišnjem miru u kome smo stekli impresivan međunarodni ugled, nakon Titove smrti i rasturanja SKJ, iznuđena je poznata unutašnja kriza i ratovi u kojima je rastrgana SFRJ.
U tim JU ratovima 90-tih, od 1991. do 1995. godine, domaće antijugoslovenske i antikomunističke snage, opsjednute osamostaljenjem u nacionalne države i preokupirane preraspodjelom Avnojevskih granica u srpska i hrvatska velikodržavlja, nerazumno i ishitreno su razbijali Jugoslaviju i njene tekovine, ukidali su praznike i rušili spomenike, izrasle iz četverogodišnje, narodnooslobodilačke i antifašističke borbe, protiv stranih zavojevača i domaće izdaje. To niko nije mogao, niti je ikada razumio, u zemlji i svijetu. Ispalo je kao da se jugoslovenski narodi stide svoje antifašističke i oslobodilačke borbe, pa su, na vama poznat način, uništavali i ukidali i sva svjedočanstva o toj slavnoj, u stvari svojoj borbi i pobjedi koje ponovo valja obnavljati.
Žao mi je što moram potsjetiti da su avnojevske republike jedine države u svijetu od kojih neke ne priznaju ni svoju oslobodilačku i antifašističku borbu, niti njene tekovine. Ne priznaju niti proslavljaju Dan ustanka svoje Republike, pa ni zajedničke federacije. Tako ispada da su republike nastale bez očinstva i materinstva. To djeluje smiješno i žalosno, pa treba čim prije prevazići tu sramotu.
Stoga mi dižemo svoj glas i zahtijevamo da se trajno i odlučno iskorjenjuje i iskorijeni bratoubilaštvo i da se trajno reafirmiše i afirmiše bratstvo i jedinstvo, da se ispravljaju i isprave i sve druge prenagljenosti i istorijske nepravde, pa i suludosti, o tekovinama i dostignućima NOB-a i SFRJ avnojevskog vremena…
***
Goran Babić, predsednik Društva za istinu o NOB i Jugoslaviji, književnik, rođen u partizanima na Visu, 1944. godine, od oca prvoborca Dalmacije, nosioca Partizanske spomenice 1941, i majke Beograđanke, takođe prvoborca i nosioca Partizanske spomenice 1941. godine
Bilo je izgleda potrebno da se pedeset godina kasnije sve ponovi
Rekao bih da se mora povesti računa o činjenici da u tumačenju značaja i uloge AVNOJ – a postoje generacijske razlike. Najstarija generacija, preživjeli borci narodnooslobodilačkog rata i njihovi savremenici doživljavaju AVNOJ (i sve oko njega) drugačije od ljudi srednje životne dobi, dok ovi najmlađi, koji sad imaju možda dvadesetak godina (koliko su, napominjem ne bez razloga, u prosjeku imali nekadašnji skojevci), o nekakvom AVNOJ – u ne znaju apsolutno ništa ili znaju tek toliko koliko im po školama i fakultetima servira i tumači novokomponovana ponajvećma revizionistička historija. Ako je tako, a tako jest, postavlja se pitanje čije je gledanje meritorno ili još bolje – na čijoj je strani budućnost? Ako historiju pišu pobjednici (kako glasi stara sentenca) AVNOJ -u se i njegovim sljedbenicima, bar na prvi pogled, ne piše dobro.
Postoji, međutim, i drugačiji pogled od tog prvog i često površnog uvida, ali da bi se do njega stiglo i valja se vratiti na ono što je u ovome izlaganju nazvano historijskim kontekstom, tako važnim i za nastanak i za nestanak socijalističke Jugoslavije.
Drugim riječima, pokušajmo sagledati šta je omogućilo da se usred svjetskog rata, u okupiranoj i razmrvljenoj zemlji u nepovoljnim uslovima formira nova, bitno drugačija država i šta je, s druge strane, pedeset godina kasnije dovelo do propasti te iste državne tvorevine. Rekao bih da je kroz čitav period SFRJ-ota u redovima ljevice postojao neshvatljiv i neopravdan deficit u razumijevanju prethodnog perioda, razdoblja Kraljevine Jugoslavije.
Prelazilo se preko tih dvadesetak važnih pa možda i presudnih godina u dva – tri kratka poteza pri čemu su se koristile uvijek iste formule i fraze – o njenom buržoaskom karakteru, o atentatu na Stjepana Radića i monarhofašističkoj diktaturi itd, a da se ni izdaleka nije savladala ni relativno bogata predratna literatura te iste ljevice (spisi Krleže i Cesarca, Masleše i Djilasa, Keršovanija, Ristića ili beogradskog publiciste Rajka Jovanovića itd), dok o desnoj produkciji nije bilo gotovo ni slova. Crnjanski se spominjao kao romansijer i lirik naklonjen desnim idejama, ali smo na „Emhade“ i slične spise morali čekati duže nego što je on čekao na povratak iz emigracije. Jednako su tretirani i drugi autori kao braća Radić ili Rudolf Bićanić, ili Slobodan Jovanović i Nikolaj Velimirović, Štedimlija, Stanislav Krakov i Dragiša Vasić itd. Ni o demokratama Ljube Davidovića, Grola i doktora Ivana Ribara nije se po našim školama mogla čuti ni jedna suvisla lekcija pa otud mora biti jasno da je i objašnjenje nastanka AVNOJ-a nužno bilo manjkavo, nedopustivo pojednostavljeno i pritom jednostrano. Da nije tako ne bi se moglo objasniti angažovanje na partizanskoj liniji jednog Ivana Supeka, prote Smiljanića ili Edvarda Kocbeka i tolikih drugih imena čija ideološka osnova nikad, ni ranije ni kasnije, nije bila komunistička. A oni su se angažirali na strani oslobodilačkog pokreta u najtežim časovima jer su za taj angažman postojali brojni valjani razlozi, koje treba poznavati i razumjeti. Za ilustraciju insuficijencije u razumijevanju predratne situacije neka načas (a za ovu prigodu) posluže dvije hrvatske enigme.
Ne sjećam se, recimo, da se ikad meritorno raspravljalo (ako zanemarimo opširne studije Bogdana Krizmana) o činjenici da je maltene preko noći iz one skupine ustaških legionara i probisvijeta sa Lipara iznikla respektabilna oružana sila od stotinjak tisuća ustaških vojnika. Bilo je izgleda potrebno da se pedeset godina kasnije sve ponovi i da se iz Kanade pojavi Gojko Šušak, a iz Legije stranaca Ante Gotovina te da se preko noći pred Tuđmanom postroje njegove postrojbe. Ili drugi primjer – ako znamo da je u prvim danima Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca postojalo i nešto što se zvalo katoličko jugoslavenstvo (da ne govorimo o Stepinčevom slabo provjerenom solunstvu), šta je preokrenulo držanje Kaptola do te mjere da kurija (napose visoki kler) kroz čitavi drugi svjetski rat podrži ustaški režim?
Oni se doduše posljednjih godina od te bruke i sramote vješto peru, ali ostaje činjenica da je Stepinac trčao na Markov trg Poglavniku na noge da spasi kanonika Lončara iz Jasenovca, a nije npr. prstom mrdnuo da iz istog logora izvuče petoricu slovenačkih katoličkih svećenika, koje su ustaše zaklale kao simpatizere osvobodilne fronte. Ni sa poznavanjem predratne srpske situacije nije u našim redovima bilo drugačije. Kad se, recimo, prvi put spominje Dragoljub Jovanović „Zemljoradnik“ i njegova mala stranka, koja nije surađivala ni sa Nedićem ni sa okupatorom pa je njen vođa iza rata (a prije robije) bio član AVNOJ-a?
Neznanje kao svojevrstan pogled na svijet pratilo je naš pokret od početka i da nije bilo Tita čiji je instinkt revolucionara, vlastito iskustvo sa početka dvadesetog vijeka i autoritet stvoren na robiji, u Kominterni i u ratu, lutanja bi i zablude bile brojnije, a posljedice katastrofalnije, ali neophodno je da se još zadržimo na tim vremenima da bismo realno sagledali okolnosti u kojima se učesnici ratnog parlamenta sastaju najprvo u Bihaću, a potom u Jajcu.
Naime, hiljadu devetsto četrdeset druge još nije kapitulirala Italija, još je Hitler moćan, a na našem frontu će se tek zbiti najteže bitke (Neretva i Sutjeska prije svega). Godinu dana kasnije će sve biti drugačije i za Titovu stranu neuporedivo povoljnije, ali se svejedno nigdje drugdje u okupiranoj Evropi u tom času ne održava takav skup. Pa u Topuskom, na pedesetak kilometara od zagrebačkog Gornjeg grada na kojemu u tom trenutku još stoluje Pavelić i njegova banda, održava se kongres kulturnih radnika Hrvatske, skup čijim se imenima ljevica zauvijek može ponositi.
Preskočimo sve ono poratno, napore i uspjehe u obnovi zemlje kao i nevjerovatnu međunarodnu afirmaciju jedne male države i zadržimo se ukratko na najtežem momentu, na slomu i propasti Titovog projekta unutar kojega je AVNOJ-u po logici stvari pripadalo središnje mjesto. Često od brojnih drugova i drugarica slušam najrazličitije pohvale, maltene glorifikaciju naše bivše zajedničke domovine. Ni jedne kritičke riječi ni opaske, ni jedne mane ni slabosti, nikakve primjedbe ni zamjerke pa mi se učini da slušam moju pokojnu majku pred kojom se na račun revolucije nije smjelo ni pisnuti. Ali majko, zavapim tad u trenu očaja, pa ta je stvar propala! Nije se valjda urušila bez razloga, sama od sebe. Majko, probudi se! Ona, međutim, kao da iz one urne, u kojoj joj je pohranjen pepeo, i dalje jednako nastavlja svoj realnosti uprkos – Tito Partija, omladina Armija! Oznojim se, nemoćan da se suprotstavim njenom oduševljenju, toj vjeri u nemoguće za što je izgubila ne samo svoje najbolje drugarice, drugove i rodbinu, nego i zdravlje i život, imovinu i sudbinu…
***
Aleksandar Kraus, predsednik Saveza antifašista Srbije, inženjer, sin lekara prvoborca iz Bačinaca Sremskih, nosioca Partizanske spomenice 1941, učesnika Drugog zasjedanja AVNOJ-a, koji je kao general sanitetske službe JNA otišao u penziju
Kome normalnom, ne bi bilo žao onako divne zemlje
Neka mi na ovom mestu bude dozvoljena i jedna lična nota. Pre više od četrdeset godina, kada mi je umro otac, delegat Vojvodine na II-om zasedanju AVNOJ-a, verujući u neprolaznu vrednost te činjenice, ja sam se odlučio da se baš to ukleše u kamen. I nisam pogrešio. Pre kratkog vremena u Novom Sadu sam prisustvovao naučnom skupu posvećenom Antifašizmu, AVNOJ-u i Autonomiji. Sa tog skupa nosim jak utisak da smo i dalje na AVNOJ-evskim barikadama.
Kada danas govorimo o AVNOJ-u , neko će možda pomisliti da mi to radimo kao nekakvi jugonostalgičari, kako se to obično kaže. I pri tome, ti koji tako govore, uvek tome daju pežorativni prizvuk. Kao da je nešto loše biti nostalgičan, pogotovu na Jugoslaviju. Kome normalnom, ne bi bilo žao onako divne zemlje i svega što je postigla i značila i u svetu i za svoje građane. Ipak, ovde i sada se ne radi ni o kakvoj nostalgiji.
Život ide dalje. Stasale su potpuno nove generacije mladih ljudi. Roditelji im se, najčešće, teško bore da im obezbede pristojne uslove života i razvoja. U školama ih uče nekoj istoriji koja se nije desila. Vlada velika zbunjenost mladih ljudi i logičan beg od svih tzv. velikih tema. Zato i ne čudi što je mnogima postalo jedino važno ono što se tiče samo njih, i to danas, po mogućstvu.
Ovde vredi potsetiti da je tzv. vertikalna prohodnost 60-tih godina u Jugoslaviji bila na nivou tadašnje Švedske. Deca radnika i seljaka su imala zagarantovanu perspektivu sopstvenog obrazovanja sve do najviših akademskih nivoa. Naravno, da je i dosledno sprovođeno načelo da deca ne mogu odgovarati za eventualna roditeljska nedela tokom rata. U posleratnoj Jugoslaviji znanje je imalo vrlo visoku cenu, i napravljena je prava revolucija u obrazovanju. Ovakva poplava kupovine diploma, kojoj smo danas svedoci, ipak, je bila nezamisliva. Kako danas stoje stvari sa perspektivom školovanja, recimo, radničke dece, bolje je i ne pominjati.
Ipak, svi mi znamo da se izlaz iz bespuća duboke krize u kojoj se naše društvo nalazi, ne može naći ukoliko se bude nastavilo sa lažima i negiranjem istorijske istine o veličanstvenoj borbi naših naroda tokom NOB-a, kao i istine o AVNOJ-u.
Kada danas neki sa odgovornih državnih položaja govore kako bi za narod Srbije bilo bolje da je ondašnja Jugoslavija ostala u paktu sa silama osovine, to ne sme da ostane bez naše energične reakcije. Posle aprilskog sloma tadašnja Jugoslavija se raspala, i ko može da kaže šta bi se posle rata desilo, da komunisti nisu pozvali, i organizovali opštenarodni ustanak, koji je, zapravo bio i jedini put da se Jugoslavija sačuva, kao država.U pomenutim izjavama, i nažalost, sličnim stavovima i postupcima, mi ponovo vidimo pogubnu stranputicu kojom je već jednom, u skorijoj prošlosti, Srbija marširala…
Delovi izlaganja na svečanoj akademiju u čast 70-te godišnjice Drugog zasedanja AVNOJ-a i Dana Republike, praznika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, koju su Društvo za istinu o NOB i Jugoslaviji i Savez antifašista Srbije održali je 29. novembra u Muzeju «25 maj»
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve
